RECONSTRUCTIE

Zeewolde krijgt het grootste datacentrum van Europa. Vijf megahallen vol servers en knipperende lampjes die jaarlijks net zoveel stroom verbruiken als alle inwoners van Amsterdam. Het Rijk wil deze omstreden ‘datadozen’ uitsluitend aan de rand van Nederland, tóch komt er nu één midden in het land. Hoe is Facebook dat gelukt? Een reconstructie.

Bron: De Stentor, door Paolo Laconi 23-01-22, foto door Freddy Schinkel

Of ze nog even willen blijven. Voor een geheim overleg over een belangrijk onderwerp. De raadsvergadering in Zeewolde is net afgelopen. Het is donderdag 19 december 2019, de laatste politieke avond voor de kerstdagen. Het publiek verlaat de zaal, alleen de negentien raadsleden blijven. De deuren gaan dicht, de camera’s uit, geluidsopnamen zijn verboden.

ChristenUnie-raadslid Erik van de Beld zit in een van de bankjes. Aan de opgewonden houding en rode wangen van wethouder Egge Jan de Jonge leest hij af dat er iets bijzonders gaat gebeuren. Als de wethouder zijn powerpointpresentatie afsteekt, duizelt het Van de Beld al snel. Een Amerikaanse techreus wil even buiten het dorp, op een perceel ter grootte van driehonderd voetbalvelden, het grootste datacentrum van Europa bouwen. Vijf reusachtige datahallen, honderden banen en restwarmte voor duizenden woningen in heel Flevoland.

Geheimzinnig
Over welke Amerikaanse multinational er achter het plan schuilgaat, doet het college zeer geheimzinnig. Die naam mag absoluut niet bekend worden, anders dreigt alles in de soep te lopen. Sowieso mag er met geen woord over het datacentrum worden gesproken. Alles wat er is gezegd, moet binnen de muren van de raadzaal blijven.

Die avond zijn de wethouders en burgemeester uitgelaten. Trots slaan ze elkaar op de schouders. ,,Ze vonden het geweldig dat het ze was gelukt om zo’n grote investering naar Zeewolde te halen”, vertelt Van de Beld. ,,Zelf had ik ook kippenvel, dit leek een prachtige kans voor onze gemeente.”

Als hij die decemberavond laat naar huis fietst, kan hij nog amper bevatten wat hij zojuist heeft gehoord. Toch bekruipt hem al snel de eerste twijfel. ,,Het leek allemaal veel te mooi om waar te zijn.”

Twee jaar eerder, het is oktober 2017. Een medewerker van Facebook bezoekt het kantoor van de Netherlands Foreign Investment Agency in San Francisco. In die dagen is het een van de prioriteiten van de NFIA, onderdeel van het ministerie van Economische Zaken, om techbedrijven te verleiden hun datacenters naar ons land te halen. Nederland wil dé datahub van Europa worden. In het gesprek laat de Facebook-medewerker vallen op zoek te zijn naar een locatie voor een groot datacentrum, maar erg concreet is het nog niet.

Community building, noemen ze dat. Facebook stelde zich absoluut niet arrogant op.

Marco Smit, directeur Horizon
Dat verandert anderhalf jaar later. In maart 2019 laat de Californische techreus de NFIA weten dat het een nieuw datacentrum in Nederland wil bouwen. Een voorkeur voor een regio is er niet, dus vraagt de NFIA meerdere regionale ontwikkelmaatschappijen wie interesse heeft. ,,Toen hebben wij onze vinger opgestoken”, vertelt Marco Smit, die als directeur van ontwikkelmaatschappij Horizon nauw betrokken zal zijn bij de komst van Facebook naar Flevoland.

Marco Smit speelde als directeur van de Flevolandse ontwikkelmaatschappij Horizon en rol bij het binnen halen van Facebook.

Grote lap grond
De Amerikanen hebben een aantal eisen. Ze zoeken een grote lap grond, er moet groene stroom in de buurt zijn en voldoende koelwater om de apparaten te koelen. In het voorjaar van 2019 komen medewerkers van Facebook voor het eerst naar Nederland. Ze bezoeken meerdere regio’s, maar al snel ontstaat een voorkeur voor Flevoland. ,,Ze waren enthousiast en zagen dat we hier ruimschoots aan alle eisen voldoen”, zegt Smit.

Hoewel er niet meteen een geschikte kavel te vinden is, komt in oktober dat jaar schot in de zaak. Zeewolde, inmiddels gepolst, laat weten dat een perceel van bijna 200 hectare naast bedrijventerrein Trekkersveld een optie is. De gemeente is gevleid door de belangstelling van Facebook, niet in de laatste plaats door de opstelling van de Amerikanen. ,,Ze gaven direct aan dat ze ook iets willen terugdoen voor de lokale maatschappij”, zegt Smit. ,,Community building, noemen ze dat. Facebook stelde zich absoluut niet arrogant op.”

De groene lap bij Zeewolde waar het grootste datacentrum van Europa gebouwd moet worden. Rechts langs de Baardmeesweg de boerenbedrijven die zijn uitgekocht om plaats te maken voor Facebook.
De groene lap bij Zeewolde waar het grootste datacentrum van Europa gebouwd moet worden.

Gemeente helpt Facebook
Dat de gemeente het datacentrum dolgraag wil hebben, is wel duidelijk, want Zeewolde trekt alles uit de kast om de zaak snel te regelen. Er is namelijk één probleem: op het beoogde perceel zitten sinds jaar en dag vier boerenbedrijven. Om de vaart erin te houden, neemt Zeewolde een ongebruikelijke stap. Het besluit Facebook een handje te helpen door zélf de boeren uit te kopen en de grond rechtstreeks door te verkopen aan de techreus uit Silicon Valley.

We dachten: ach, het zal zo’n vaart niet lopen. Maar al snel werd duidelijk dat het bloedseri­eus was

Bewoonster perceel datacentrum
Een van de boeren in het gebied is Esther (‘Liever geen achternaam’). Ze woont er al haar hele leven, ruim veertig jaar. Begin jaren 80 strijken haar ouders vanuit Noord-Holland als pioniers neer in zuidelijk Flevoland, het dorp Zeewolde bestaat dan nog niet eens. In 2007 neemt ze het bedrijf samen met haar man over en nu runnen ze een melkveehouderij met 130 koeien. ,,Dit is een prachtige plek, hier ben ik thuis.”

De schok is groot als ze begin 2020 te horen krijgen dat ze weg moeten. Vanwege ‘industriële uitbreiding’. Over een datacentrum wordt dan nog met geen woord gerept. ,,We dachten: ach, het zal zo’n vaart niet lopen. Maar al snel werd duidelijk dat het bloedserieus was. Uiterlijk 1 juni moeten we hier weg.”

Identiteit techreus blijft geheim
Welk Amerikaans hightechbedrijf er achter het mysterieuze datacentrum zit, is dan nog niet bekend. Facebook verschuilt zich achter Polder Networks BV, een brievenbusfirma gevestigd bij een trustkantoor in Breda. Het bedrijf dat alles van zijn gebruikers wil weten, houdt op die manier zijn eigen identiteit krampachtig verborgen. Op het ministerie van Economische Zaken gebruiken ze voor Facebook de codenaam ‘Tulip’. Ook Zeewolde houdt zich strikt aan de geheimhouding, ondanks gemor van inwoners. Pas als alle contracten zijn getekend en de gemeenteraad akkoord is, mag iedereen weten welke datagigant er naar Flevoland komt.

Wethouder Egge Jan de Jonge is groot voorstander van de komst van Facebook. ,,Als gemeente Zeewolde gaan we nu in een keer vanuit het niets Champions League spelen”, zei hij eerder.

Hoewel de plannenmakerij in het begin voortvarend verloopt, komt in de loop van 2020 de klad erin. De helft van het 166 hectare grote perceel is eigendom van het Rijksvastgoedbedrijf. Deze overheidsdienst, die na de drooglegging van de Flevopolder in 1968 de voormalige zeebodem in handen krijgt, doet moeilijk en wil geen vruchtbare landbouwgrond verkopen.

Vastgelopen gesprekken
Ook heeft Facebook mot met Tennet. De datagigant heeft recht op aansluiting op het elektriciteitsnet, maar het dichtstbijzijnde transformatorstation ligt 5 kilometer verderop, vlak bij het dorp. Daar neemt Facebook geen genoegen mee. De Amerikanen eisen een directe aansluiting op het hoogspanningsnet, die pal langs het datacentrum loopt. Daarvoor willen ze naast de deur een eigen transformatorstation bouwen. De gesprekken met Tennet zitten echter muurvast. De netbeheerder ziet de eisen van de techreus totaal niet zitten, vooral omdat dit een precedent schept voor andere rijke bedrijven om voorrang op het net ‘te kopen’.

Facebook laat het er niet bij zitten en verhoogt de druk op het ministerie van Economische Zaken. Die moet in actie komen om de impasse te doorbreken. Uit tientallen documenten van het ministerie, vrijgekomen na een WOB-verzoek van De Telegraaf, blijkt dat toenmalig minister Eric Wiebes (VVD) daarbij een cruciale rol zal spelen. ‘Tulip (codenaam voor Facebook, red.) geeft aan dat als zij de aansluiting op het net van Tennet niet op deze manier krijgt, zij op zoek gaan naar een andere investeringsplek (ander land in Europa)’, schrijven ambtenaren in een adviesnota aan de minister. Facebook dreigt Nederland over te slaan als het zijn zin niet krijgt. Wiebes voelt dat hij in actie moet komen.

Denken over datacentra kantelt
Maar op het ministerie staan ze medio 2020 al lang niet meer te juichen dat er wéér een hyperscale datacentrum naar Nederland komt. Het succesvolle beleid om via de NFIA actief datacentra naar ons land te halen is aan revisie toe. Tientallen datacentra zijn hier gestart, met name rondom Amsterdam, waarmee de hoofdstad is uitgegroeid tot dé datahub van Europa. Terwijl Microsoft en Google zich met enorme hyperscale datacentra hebben gevestigd in de kop van Noord-Holland en bij Groningen.

De wildgroei aan datacentra botst tegen grenzen aan. Ze vormen een extreem zware belasting op het toch al overbelaste elektriciteitsnet; circa 3 procent van het totale elektriciteitsverbruik. Het denken over de enorme datahallen kantelt in die periode in rap tempo. Er klinkt kritiek over de ‘verdozing’ van het landschap. Bovendien ondermijnen de energieslurpers het toch al wankele draagvlak voor de energietransitie. Voor een groot datacentrum zijn honderd extra windturbines nodig, die niemand wil hebben.

Wij hebben twijfels of het wenselijk is mee te werken aan de vestiging van het Tu­lip-datacenter

Onder druk van de Tweede Kamer maakt het ministerie nieuw beleid. Voor datacentra die onderling data met elkaar uitwisselen, blijft de deur openstaan. Dit type vormt het fundament voor onze digitale economie. Bij hyperscales, zoals Facebook in Zeewolde wil bouwen, is dat anders. Dit zijn enorme datahallen die slechts de gegevens van één bedrijf opslaan. Voor de digitale economie hebben ze weinig waarde. In de Ruimtelijke Strategie Datacenters uit 2019 is daarom vastgelegd dat hyperscales alleen ‘aan de randen van Nederland’ mogen komen, mits er voldoende stroom beschikbaar is.

De nieuwe koers zorgt ervoor dat een hyperscale in Zeewolde, hartje Nederland, plotseling volledig indruist tegen het rijksbeleid. Dat laten ambtenaren minister Wiebes meermaals duidelijk weten, zoals in een adviesnota van 13 augustus 2020: ‘Wij hebben twijfels of het wenselijk is mee te werken aan de vestiging van het Tulip-datacenter’, schrijven ze aan Wiebes. ‘De vestiging is namelijk niet in lijn met het bestaande en voorgenomen beleid dat grote hyperscale datacenters in de randen van Nederland dienen te vestigen.’

Eric Wiebes (VVD) speelde als minister van Economische Zaken en Klimaat een cruciale rol bij de komst van Facebook naar Zeewolde.

Ook stellen ze de economische meerwaarde ter discussie, die zou beperkt zijn. ‘Hyperscale datacenters, zoals het Tulip-datacenter in Zeewolde, hebben een zeer klein positief extern effect, het betreft namelijk alleen de opslag van data, niet de doorvoer ervan.’ Bovendien wijzen ze Wiebes erop dat Facebook de bouw grotendeels in andere landen inkoopt, zodat Nederlandse bedrijven amper van de investering profiteren. Ook over de verwachte werkgelegenheid zijn ze pessimistisch. ‘Daarbij zijn de geschatte directe en indirecte structurele banen van 500 werknemers erg beperkt indien bedacht wordt dat alleen de directe banen al 166 hectare landgebruik vereisen.’

Eigen koers
De adviezen blijken aan dovemansoren gericht. Wiebes slaat ze in de wind. Ondanks de bezwaren van de ambtelijke top geeft hij Tennet in het najaar van 2020 opdracht om vanwege ‘het belang van de vestiging van deze onderneming in Nederland’ mee te werken aan de eisen van Facebook: een directe aansluiting op het hoogspanningsnet en de bouw van een eigen transformatorstation. Op kosten van de Amerikanen, dat wel.

Met deze voorkeursbehandeling drukt Wiebes de komst van Facebook door en gaat daarmee in tegen zijn eigen rijksbeleid. Daar is hij zich terdege van bewust. In een brief aan de provincie Flevoland benadrukt hij dat hyperscale datacentra aan de rand van Nederland horen. Toch zet hij het licht op groen. Als provincie en gemeente ‘volmondig ja’ zeggen tegen de komst van het datacentrum, ‘dan zal het ministerie van Economische Zaken en Klimaat ook volmondige steun verlenen’. Daarmee voelen Flevoland en Zeewolde zich gedekt om de plannen door te zetten.

Weerstand groeit
Het voortrekken van het Amerikaanse miljardenbedrijf zet kwaad bloed. In de aanloop naar 16 december 2021, de dag waarop de gemeenteraad van Zeewolde zal stemmen over de komst van Facebook naar het dorp, lijkt de kritiek met de dag aan te zwellen. Inwoners verzetten zich en zijn boos dat de plannen lang onder de pet zijn gehouden. Pas drie weken voor het cruciale raadsdebat maakt de gemeente onder zware druk bekend wie er achter de komst van het datacentrum zit: Meta, het moederbedrijf van Facebook, Instagram en WhatsApp.

Ik schrok van wat ik zag. Het was enorm. Zo groot, zo hoog. Terwijl er in Odense nog maar twee hallen staan. Erik van de Beld, raadslid

Daarna gaat het snel. Een petitie tegen de bouw van het datacentrum is door bijna zesduizend inwoners ondertekend. Boeren ageren tegen het opofferen van grote lappen vruchtbare landbouwgrond. De Tweede Kamer roert zich. Politici en ambtenaren ontvangen haatmails. En milieuactivisten bezetten het gemeentehuis en beplakken de ramen met protestposters tegen de komst van big tech naar het dorp.

Al veel eerder trekt ChristenUnie-raadslid Erik van de Beld de conclusie dat hij tegen de bouw van het grootste datacentrum van Europa is. Een bezoek aan het Deense Odense, waar Facebook twee jaar geleden een vergelijkbaar complex bouwde, bevestigt hem in zijn standpunt. ,,Ik schrok van wat ik zag. Het was enorm. Zo groot, zo hoog. Terwijl er in Odense nog maar twee hallen staan, in Zeewolde moeten er vijf komen. Voor mij was duidelijk: dit moeten we hier niet willen.” Zijn oppositie haalt weinig uit. Op 16 december stemt een nipte meerderheid van de raad na een verhit debat voor de komst van het datacentrum.

Noodgedwongen vertrek
Op de plek waar Facebook straks neerstrijkt kun je nu nog oneindig ver wegkijken. Alleen de duizenden ganzen halverwege de weilanden zorgen voor wat reuring. Het is moeilijk voor te stellen dat het hier de komende jaren een rumoerige bouwput zal zijn. De vier boerenfamilies aan de Baardmeesweg zijn inmiddels uitgekocht. Ze vertrekken naar plekken ver weg: Drenthe, Noord-Holland, de Achterhoek. Eén heeft een nieuwe boerderij in de buurt gevonden.

Op nummer 5 staan woonhuis en stal leeg. Al een tijdje, zo te zien. Groene aanslag overwoekert de tegels, houten planken hangen losgetrokken uit de overkapping bij de ingang. Op een ingemetselde tegel bij de voordeur prijkt de tekst: ‘Eerste steen gelegd door C. van Bakel Van Santvoort en J. Langens Verstegen, 15 juli 1982’. Deze woning gaat de veertig niet halen.

Even verderop woont Esther met haar man en drie jonge kinderen. Na een lange zoektocht is het gelukt om een nieuwe boerderij te kopen en hun melkveehouderij voort te zetten. Ze verhuizen naar Wehl, vlak bij Doetinchem. Honderd kilometer verderop zullen ze hun toekomst opnieuw moeten opbouwen. Over een paar maanden trekken ze de deur definitief achter zich dicht. Met weemoed. De hechte straat met jonge gezinnen en haar ouders naast de deur valt uit elkaar. ,,Het is niet anders. Het liefst waren we gebleven, maar we hebben helaas geen keus.”

Komst datacentrum kán nog misgaan
De gemeenteraad is akkoord met de komst van het datacentrum van Facebook naar Zeewolde. Toch kan het nog misgaan. De Eerste Kamer nam eind december een motie aan waarin het de regering vraagt de grondverkoop door het Rijksvastgoedbedrijf aan Facebook op te schorten. De senaat wil dat gewacht wordt tot het kabinet een nieuwe visie klaar heeft over de ruimtelijke inrichting van datacentra.

Duidelijk is dat de nieuwe regering een andere kijk op datacentra heeft. Zo staat in het regeerakkoord dat grote datacentra ‘een onevenredig groot beslag leggen’ op de beschikbare duurzame energie ‘in verhouding tot de maatschappelijke en economische meerwaarde’. Het kabinet gaat de de toelatingscriteria voor datacentra daarom aanscherpen.

Klik hier om het hele artikel incl. beelden te zien op De Stentor.